Rozdział 8

Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN) było największą organizacją konspiracyjną działającą w Polsce w pierwszych latach powojennych. Zostało utworzone 2 września 1945 r. przez grupę wysokich oficerów rozwiązanej w styczniu 1945 r. AK pod przewodnictwem płk. dypl. Jana Rzepeckiego.

Kadrę WiN mieli tworzyć głównie niezdekonspirowani byli żołnierze AK. W zamyśle głównymi celami organizacji miało być gromadzenie informacji o sytuacji społeczno-politycznej w kraju, a także prowadzenie wśród społeczeństwa propagandy niepodległościowej. Przywódcy WiN nie podzielali rozpowszechnionego wówczas w społeczeństwie przekonania o rychłym wybuchu kolejnej wojny światowej między Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią, dlatego też jedyną nadzieję na zachowanie niepodległości Polski upatrywali w wygranej ugrupowań niekomunistycznych w zbliżających się wyborach parlamentarnych. J. Rzepecki i jego współpracownicy byli przeciwni kontynuowaniu oporu zbrojnego przez poakowskie oddziały partyzanckie i podejmowali systematyczne wysiłki w celu ich rozwiązania. Zabiegi te nie zawsze spotykały się ze zrozumieniem ze strony lokalnych dowódców, którzy niechętnie podporządkowywali się nowym wytycznym.

• 
  Żołnierze ze Zgrupowania Oddziałów AK-DSZ-WiN „Zapory”. Od lewej: „Czajka”, za nim „Jur” (w białym kołnierzyku), Kazimierz Gałuszka „Kazek”, kolega szkolny „Zapory”, następnie „Wydra” i ostatni z prawej Władysław Winogrodzki „Modrzew”, wiosna 1945 r.
• 
  Kurs młodszych dowódców piechoty Obwodu Tomaszów Lubelski AK-DSZ, kwiecień–maj 1945 r.
• 
  Kurs młodszych dowódców piechoty Obwodu Tomaszów Lubelski AK-DSZ, kwiecień–maj 1945 r.

• 
  Mjr Hieronim Dekutowski „Zapora” i kpt. Zdzisław Broński „Uskok”, pow. Lubartów, lipiec 1947 r.
• 
  Oddział por. Zdzisława Brońskiego „Uskoka”, pow. Lubartów, wiosna 1946 r.
• 
  Żołnierze oddziału AK-WiN Włodzimierza Kozłowskiego „Oriona”. Pierwszy z lewej Kazimierz Borkowski „Szatyn”, obok Czesław Burzyński, Radomskie, jesień 1945 r.

Od połowy 1946 r. Zrzeszenie WiN posiadało także swoje przedstawicielstwo na Zachodzie w postaci kierowanej przez Józefa Maciołka Delegatury Zagranicznej WiN.

Zrzeszenie zakończyło działalność na przełomie 1947 r. i 1948 r. w wyniku aresztowania przez UB członków tzw. IV Zarządu Głównego WiN z ppłk Łukaszem Cieplińskim na czele.

Zimą i wiosną 1948 r. w miejsce autentycznej organizacji konspiracyjnej „bezpieka” utworzyła strukturę prowokacyjną zwaną potocznie V Komendą WiN. Głównymi celami tej prowokacji miało być kontrolowanie aktywności środowisk niepodległościowych w kraju oraz działalności Delegatury Zagranicznej WiN. Operacja ta, nosząca kryptonim „Cezary”, została zakończona w grudniu 1952 r. „ujawnieniem się” członków V Komendy WiN.