• Rozdział 16

    Z tarczą na ramieniu

    Jan Andrzejewski „Rudy”, członek Harcerskiej Organizacji Podziemnej „Iskra” w Olsztynie
    Członkinie Młodzieżowej Polskiej Partii „Iskra” z Przasnysza

    Obok dorosłej wojskowej konspiracji w opisywanym okresie rozwinęła się konspiracja młodzieżowa, zrzeszająca głównie młodzież szkolną i studencką. Przyczyny zaangażowania młodych ludzi w tego typu działalność wynikały z różnych pobudek. Bezsprzecznie miały na to wpływ warunki polityczne zaistniałe w kraju. W latach 1947–1949 władza ludowa doprowadziła do unicestwienia ogólnopolskiego podziemia i niezależnego ruchu ludowego. Harcerstwo natomiast zostało wtłoczone w ramy młodzieżowego ruchu komunistycznego. Władza rozpoczęła również ofensywę indoktrynacyjną na terenie szkół i placówek zajmujących się kształceniem i wychowaniem młodzieży, walcząc w ten sposób o „nową mentalność” pokolenia młodych Polaków. W efekcie przestała istnieć niepodlegająca kontroli aparatu państwowego przestrzeń społeczna. Przedstawicielka opisywanej generacji Hanna Świda-Zięba tak scharakteryzowała sytuację, w jakiej znalazła się ówczesna młodzież: „Pokolenie zostało terrorem wpisane w „makietę scenariusza stalinizmu”, który bazował na podstawach zasadniczo sprzecznych z naszymi podstawowymi wartościami. Niszczył on bowiem każdą myśl samodzielną, zwalczał indywidualizm, nie stwarzał swobodnego wyboru, zasadniczo tępił sceptycyzm (jako szkodliwe „pięknoduchostwo”), racjonalizm (jako wrogi rewolucji pseudoobiektywizm burżuazyjny), zdrowy rozsądek (jako myślenie niezgodne z kategoriami klasowymi), dyskurs i kompromis (jako sprzeczny z regułami walki klasowej, czujności i nienawiści wobec wroga), szacunek dla ludzi „innych przekonań” (wobec czarno-białej wizji świata). Towarzyszyła temu strategia rządzących, która doprowadziła do rozproszenia i zantagonizowania ludzi naszego pokolenia”.

    • Antyradzieckie napisy wykonane przez członków młodzieżowej organizacji Polskie Wojsko Podziemne, Obra Stara, 13 grudnia 1949 r.
    • Antyradzieckie napisy wykonane przez członków młodzieżowej organizacji Polskie Wojsko Podziemne, Obra Stara, 13 grudnia 1949 r.
    Wyróżniła ona trzy kategorie młodzieży: konwertytów (nawróconych na komunizm), konformistów oraz niezłomnych. To właśnie ci ostatni podejmowali działalność konspiracyjną w okresie, gdy „dorosłe” podziemie dogorywało.

    Znakomita większość grup powstała po 1947 r., a więc w czasie, gdy nie istniały już żadne mechanizmy ograniczające władzę komunistów. Pomimo tego stosunkowo duża grupa młodych ludzi, z reguły z własnej inicjatywy, zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Pozostaje pytanie o ich motywacje. W pewnym stopniu odpowiedzi udzielili byli członkowie tych organizacji, którzy w zebranych w latach 90. ubiegłego wieku relacjach stwierdzili: „To naturalne, że człowiek chciał w jakiś sposób zapobiec temu, co się działo. Mieliśmy inne zapatrywania, wiedzieliśmy, że to nie jest wolna Polska”; „Najgorsze było to, że ZSRR, będąc naszym odwiecznym wrogiem, podawał się i za sojusznika. Ta obłuda i zakłamanie były nie do zniesienia”. Z pewnością, obok patriotyzmu i niezgody na zakłamanie, na zachowania przedstawicieli tego pokolenia wpływ miała wynikająca z wieku skłonność do ryzyka, chęć przeżycia konspiracyjnej przygody na wzór ich starszych braci czy typowy, niezależny od ustroju, ani szerokości geograficznej, młodzieńczy bunt okresu dojrzewania.

    • Członkowie młodzieżowej organizacji Związek Ewolucjonistów Wolności, Międzyrzec Podlaski, 1951 r.
    • Członkowie trawnickiego Tajnego Związku Harcerskiego. Od lewej: Mieczysław Smalec i Jerzy Łuka. Zdjęcie wykonane przez funkcjonariuszy UB, lato 1953 r.
    • Gazetka propagandowa „Iskra” wydawana przez członków łódzkiej organizacji młodzieżowej Młoda Polska (Polska Walcząca)
    • Odezwa organizacji „Katyń” (wcześniej Związek Młodzieży Patriotycznej), dowódcy: Zdzisław Tur „Zbyszko”, „Mściwy”, Stanisław Perski „Szubrawiec”, 28 listopada 1947–27 listopada 1950 r.
    • Ulotka wydana przez organizację Odrodzona Armia Krajowa, dowódca Henryk Przybylski „Zawisza”, 12 marca–26 października 1948 r.

    Harcerze z działającej w Gdańsku organizacji „Młoda Polska”

    • „List gończy” przygotowany przez członków gdańskiej grupy młodzieżowej „Orlęta”
    • Plakat Henryka Sarny, członka grupy „Białe Orły”, Radom, 1959 r.

    Do 1956 r. w Polsce powstało niemal tysiąc podziemnych grup młodzieżowych, przez które przewinęło się ponad 10 000 młodych ludzi. Organizacje te można podzielić na kilka grup. Najliczniejsze nawiązywały do konspiracji wojennej i powojennej, co wyrażało się m.in. w przybieraniu nazw Armia Krajowa, Wolność i Niezawisłość czy Narodowe Siły Zbrojne. Dużą grupę stanowiły podziemne drużyny harcerskie, niektóre zaś za pierwszorzędny cel stawiały sobie obronę wiary katolickiej.

    Wiele organizacji miało charakter grup samokształceniowych, część podejmowała działalność propagandową, w niektórych wypadkach także dywersyjną.

    Istotną cechą oporu młodzieży był fakt, że konspiracja młodzieżowa była szczególnie liczna na tych terenach, gdzie podziemie zbrojne z różnych przyczyn czy to braku dostatecznego zaplecza – czy też wygaśnięcia w danym okresie, nie było aktywne.

    Uwagę zwracają szczególnie dane z terenu Pomorza, Wrocławia, a także Warszawy, gdzie działalność prowadziło najwięcej konspiracyjnych grup młodzieżowych przy jednoczesnym wysokim ich stanie osobowym. Choć młodzieżowy opór nie przyjmował spektakularnych form i wynikał z odruchu samoobrony wywołanej ideologizacją szkoły i wszechobecną kontrolą, to aparat represji traktował członków tych grup na równi z dorosłymi. Nieletni konspiratorzy byli aresztowani, torturowani, otrzymywali wyroki wieloletniego więzienia, a niekiedy nawet kary śmierci.

    • Zdjęcia śledcze Benedykta Hinca, dowódcy działającego w Rumowie Tajnego Związku Młodzieżowego
    • Zdjęcia śledcze Kazimierza Niemczyka „Stanisława”, jednego z dowódców harcerskiej organizacji Jord – Just ze Stargardu Gdańskiego
    • Zdjęcia śledcze Wandy Siwiłło z tajnej harcerskiej Szarej Braci z Zamościa
    • Zdjęcia śledcze Jerzego Sławca, dowódcy działającej w Toruniu grupy młodzieżowej
    • Zdjęcia śledcze Jerzego Kossowskiego, założyciela Związku Harcerstwa Polskiego – Kółka Krzyża Harcerskiego w Lublinie
    • Zdjęcia śledcze Edmunda Winiarskiego, członka harcerskiej organizacji propagandowej „Szara Brać” z Zamościa.